VOORSTELLEN - Grotekerkstorenproject Dordrecht

English    Nederlands

Voorwoord (1988) voor mijn studie voor de afbouw van de toren van de Grotekerk te Dordrecht - tot op de dag van vandaag is de toren niet voltooid.

De Grotekerk, met vooral haar imposante toren, heeft voor zover mijn herinneringen terug gaan, altijd een vast onderdeel van mijn belevingswereld uitgemaakt, aangezien ik in de Dordtse binnenstad ben geboren en er tot mijn negende jaar woonde. Zelfs tijdens mijn jeugd in de Verenigde Staten bleef de toren zich aan mij voordoen middels afbeeldingen op prenten, koektrommels en dergelijke die ik dagelijks tegenkwam. Tijdens mijn vakanties in Dordrecht schetste ik hem. Er was geen enkele reden om mij af te vragen waarom hij er zo uitzag en niet anders; hij was er gewoon.

Al bijna veertig jaar woon ik aan de Zwijndrechtse oever van de Oude Maas met de Grotekerk als vast gegeven, zichtbaar en hoorbaar, aan de overkant: haar tijdsaanduiding als mijn voornaamste bron voor het uur van de dag, zowel gevraagd als ongevraagd. Los hiervan is mij, tijdens mijn relatie met dit bouwwerk, bekend geworden dat de toren nooit volgens de oorspronkelijke bedoelingen is afgebouwd; en dat de Barokke opbouw uit 1626 een kleine tweehonderd jaar na de onderbreking van de torenbouw gerealiseerd werd. In toenemende mate maakte het geheel een onvolmaakte indruk op mij. Dit voorjaar besloot ik om bij de kommissie kunst en architectuur een verzoek in te dienen om mij in de gelegenheid te stellen mijn ideeën die inmiddels vorm hadden gekregen uit te werken. De laatste jaren had ik er de gewoonte van gemaakt om buitenlandse collega's en architecten die mij bezochten te vragen hoe de toren met opbouw op hun overkwam. Hun meningen sterkten mij in mijn standpunt.

Mijn voorstel komt neer op het maken van een ontwerp voor een eigentijdse afbouw van de toren. De uitvoering van het oorspronkelijke plan met een spits zou ten eerste onhaalbaar zijn in verband met de helling van de toren; daarom is de bouw indertijd immers gestaakt. Ten tweede zou dat de afbraak van de barokke opbouw vergen die nu na ruim drie eeuwen volledig geaccepteerd is. Het zou interessant zijn om alsnog kennis te kunnen nemen van weerstanden die er toen waren tegen die eigentijdse toevoeging, voorzover die er waren althans. Misschien had men er toen minder problemen mee om een bouwwerk als dit volgens geldende inzichten te vervolmaken. Het wordt pas gevaarlijk wanneer men bestaande zaken vanuit een modegevoelig oogpunt totaal verandert; denk aan de 'barockisierung' in Zuid Duitsland, of dichter bij huis, de neoklassieke bekleding van het Dordtse stadhuis in de vorige eeuw. Een dergelijke ontkenning van een stijl is te vergelijken met boekverbranding. Toch moet men er voor blijven waken om niet in het andere uiterste te vervallen: het verwerpen van elke, het bestaande respecterende, eigentijdse toevoeging. Met eigentijds bedoel ik onaangetast door welstandscommissies. De drie en een halve eeuw jonge bekroning van de toren is op dit moment nog slechts een functionele versiering van een nog immer onvoltooide toren die noch zich verjongt tot en met een tot de hemel reikende spits, noch de, ondanks de Barokke voortzetting, stompe top met een krachtige beëindiging afsluit. De twaalf omhoogwijzende 'slagroomtoefjes' maken de gotische bouwstop nog niet goed. De vier wijzerplaatgevels staan in feite los van elkaar en werken als vlakke decors op een verder ruimtelijke en massale toren. De in de jaren zestig van deze eeuw toegevoegde traceringen verstoren die ruimtelijkheid en benadrukken tegelijkertijd de oorspronkelijk bedoelde verticaliteit die nooit bereikt werd. Wellicht ware het beter geweest om deze 'completering' maar achterwege te laten. De frontale wijzerplaatfaçades, die mij steeds meer aan pendules doen denken, blijven voor mij een laffe anticlimax van een gotisch verhaal. Dat men niet verder gedacht heeft dan een decor per aanzicht bewijst de kapconstructie van de toren die er tussen in geprutst is. Als architectonisch onderdeel kan deze nooit bedoeld zijn. Diagonaal gezien is deze van grotere afstand storend zichtbaar. De situatie van voor 1626 was qua vorm niet alleen meer acceptabel, maar vooral krachtiger: de verticale elementen die toen als een soort stekeinden op de continuering van de bouw wachtten waren een logische voortzetting van de sterke verticaliteit van de steunberen van de toren. In de huidige situatie is er sprake van het tegendeel. Door de diagonale leemte lijkt de barokke opbouw weggezakt te zijn  waarbij de vorm van de kap deze leemte benadrukt. Het draaien van de barokke opbouw met vijfenveertig graden zou al een enorme verbetering zijn.

De huidige voorzichtigheid met alles dat oud is staat de verdere ontwikkeling, van in het bijzonder dit soort bouwprojecten, in de weg. Niettemin neem ik de vrijheid om de Gemeente Dordrecht, die eigenaar is van de toren, te verzoeken mijn ideeën voor een oplossing voor de afbouw ervan uit te werken en de haalbaarheid ervan te onderzoeken.

Mijn voorstel behelst, met behoud van de huidige opbouw uit 1626, het teruggrijpen naar de situatie van de daarvoor liggende periode. Daarmee wil ik de nadruk weer terug brengen naar de hoekpunten en daarbij gebruik maken van de diagonale leemte tussen de vier uurwerkgevels. De merkwaardige kapconstructie kan daarbij als inpandige rariteit behouden blijven. Tegelijkertijd wil ik de toren een definitieve bekroning geven die een duidelijke en krachtige beëindiging ervan wordt. Het hoofdbestanddeel van mijn voorstel is een grote horizontale kruisconstructie die, diagonaal op de toren gesitueerd, de barokke gevels naar alle vier de zijden omvat. De kopse, naar de hoeken van de toren gerichte, zijden van het kruis roepen het beeld op van de toren zoals hij er voor 1626 uitzag.