cv | works | sculptures | site specific | environmental | land art | architectural | publications | exhibitions | symposia/lectures | cities | encounters | accounts

LAND ART ENVIRONMENTS AND LANDSCAPE PROJECTS

Gary Schwartz

Full Moon II for the Pieter Janszoon Saenredam project( 9 juni 2001)
on the kabbalistic meaning of the full moon.

''Het is een zeldzaam plezier om de 404de verjaardag van Pieter Saenredam met u te vieren op deze bijzondere wijze, op deze bijzondere plek. Hoewel je het niet zou zeggen, zijn er toch niet veel kunstenaars uit voorbije eeuwen die in deze tijd nog voldoende indruk maken om aanleiding te geven tot boeken en tentoonstellingen, tot het benoemen met hun naam van straten en gebouwen, tot het vieren van hun verjaardagen. Slechts een paar tientallen uit vele duizenden namen van kunstenaars zijn nog algemeen bekend. Honderd jaar geleden hoorde Saenredam niet tot die kleine categorie. Het is in de eerste plaats aan de kunsthistorici en archivisten te danken dat hij uit de vergetelheid is geraakt. Samuel Muller Fz., Cornelis Hofstede de Groot, Jan Six en P.T.A. Swillens hebben hem op de wetenschappelijke kaart gezet. Gelukkig is hij door hun toedoen niet al te bekend geworden. Schoolkinderen worden niet overgoten met de overdreven eerbied waarmee sommige andere namen aangeprezen worden. Dat maakt het mogelijk voor mensen om hem nog steeds voor zichzelf te ontdekken.

De mooiste vorm van eerbied die een kunstenaar kan genieten komt echter niet van geleerden of van het algemeen publiek, maar van andere kunstenaars. Daar heeft Saenredam nog langer op moeten wachten. In zijn eigen tijd maakte hij nagenoeg geen school. De specialiteit die hij beoefende, het schilderen van gebouwen, heeft enige opgang gemaakt in de 17de en 19de eeuw in Nederland, maar niet in zijn trant.
Het mag dan ook zeer bijzonder worden genoemd dat juist in onze tijd Nederlandse kunstenaars van zeer verschillende aard zich tot Saenredam aangetrokken voelen. Zijn natuurgetrouwheid en acribie waren een bron van inspiratie voor Henk Helmantel, zijn kijk op de kerk voor de religieuze realist Johan Grabijn. Jan Dibbets houdt van de zuiverheid van vorm bij Saenredam. Maar ook de aartsironicus Marcel Broodthaers heeft de naam van Saenredam nog eerder dan deze ingewerkt in een schilderij van naamborden van grote kunstenaars.

Het grootste eerbetoon van alles is Saenredam gebracht door Lucien den Arend, die een stuk van de aarde aan zijn voorganger heeft gewijd en verbouwd tot een levend iets. Wat den Arend schijnt aan te trekken bij Saenredam is de ruimte van zijn kerkinterieurs, de omhelzing van de muren en de hemelwaartse beweging van de bogen. Dat zijn gewijde ruimte een deel uitmaken van de natuur zelf brengt vanzelf de gedachte mee van een hemel op aarde. Op Saenredam Eiland komen de goddelijkheid, de natuur en de kunst bij elkaar op een wijze die zijn uitwerking op de bezoeker niet kan missen. Een gevoeligheid voor slechts een van de elementen van deze drie-eenheid is voldoende om je in vervoering te brengen. De andere twee krijg je mee.

Den Arend is zeker niet de eerste die de puntbogen van een Gotische kerk in verband brengt met elkaar rakende boomtakken. In de 19de eeuw was dit een geliefde vergelijking, een manier om verheven godsdienstige gevoelens in overeenstemming te brengen met de romantische behoefte aan natuurmystiek en de ervaring van het sublieme in de schepping. Op Saenredam Eiland worden deze impulsen down to earth gebracht in een belevenis die toch hemels genoemd kan worden.

En dan komt Joseph Semah met Felix Villaneuva en hun Full Moon II. Tegenover Saenredam Eiland komt in hun werk een verband van een ander soort tot stand tussen hemel een aarde. Acht kubussen hebben zij geplaatst, met citaten uit het Hooglied van Salomon, Shir ha-Shirim. Volgens de tekst van de uitnodiging die wij allen hebben ontvangen, vormen deze passages "een bespiegelende vingerwijzing naar de wederkerige relatie tussen het 'Jeruzalem van beneden' en het 'Jeruzalem van omhoog.'"

Deze verwijzing brengt mij terug tot een van de grote teleurstellingen van mijn jeugd. Neem het me niet kwalijk dat ik deze vandaag memoreer. Aan mijn joodse middelbare school in New York gold Shir ha-Shirim als geweldig opwindende lectuur. Terwijl wij anders de teksten studeerden van de bloedige historische boeken en hypermoralistische profeten van de Tanach, en de wettisje spitsvondigheden van de Talmoed, hier had je een boek - in de Bijbel zelf - die over tongzoenen en meisjesborsten ging. Voor de rest had de tekst het over geiten en paarden en tuinen. "Mijn liefste is mij een tros van Cyprus in de wijngaarden van Engedi." Dit waren duidelijk verwijzingen naar erotische geheimen waar wij meer over wilden weten. Het was dan ook een geweldig moment toen Rabbi Grossman, de enige Amerikaan onder mijn godsdienstleraren, die voor de rest allemaal Europese vluchtelingen waren, ons liet weten dat hij een reeks lessen aan Shir ha-Shirim zou wijden.

"Wat ik jullie ga zeggen," begon hij, "behoort tot de grote geheimen van de Bijbel. Om het te kunnen begrijpen, moeten jullie je verbeelding de vrije loop geven. Het is ook niet zonder gevaar, wat we gaan leren." Dit klonk zeer veelbelovend. Het was zeldzaam stil in de klas. En toen heeft Grossman het helemaal verpest. In plaats van een uitleg over wat er allemaal in de wijngaarden van Engedi plaatsvond, zei hij "De vrouw in Shir ha-Shirim is geen echte vrouw. De geliefde van de dichter is geen vrouw van vlees en bloed. De dichter zelf is niet een verliefde man. Die schunnige handelingen waar de woorden over lijken te gaan hebben de dichter en zijn minnares nooit uitgevoerd. Het hele boek is namelijk symbolisch. De vrouw is een symbool van het Joodse volk en de dichter is God zelf. Hij spreekt over zijn liefde voor Israël. Deze liefde moet beantwoord worden. Waar het hier om gaat is om erotische gevoelens buiten het huwelijk om te buigen tot gevoelens van liefde voor God." Zoals te voorspellen viel, is dit manoeuvre van geen kant gelukt. We hebben de geheimen van de erotiek zonder de hulp van Rabbi Grossman en zonder Shir ha-Shirim moeten zoeken. De tekst zelf bleek in zijn uitleg een aaneenschakeling van de meest onwaarschijnlijke zinspelingen op goddelijke en religieuze aangelegenheden.

Vandaag moet ik tot mijn spijt constateren dat Semah en Villanueva ook de mening van Rabbi Grossman - die uiteraard op een lange traditie van Bijbelverklaring stoelt - ook toegedaan zijn. Ook zij spreken over Shir ha-Shirim als een vingerwijzing naar het aardse en het hemelse Jeruzalem en niet als gekreun over een vrouwenlijf. Ik heb echter enige hoop dat zij ook de letterlijke tekst van deze liefdesgedichten ook respecteren. In hun opstelling komt voor elke kubus met tekst ook een nachtjapon voor. Uiteindelijk is een symbool niet alleen een verwijzing. Het object dat het symbool vormt heeft ook zijn bestaan en zijn integriteit.

Nu Semah en Villanueva ons op het pad van de Joodse symboliek meevoeren, wilde ik u er op attent maken dat zij ons niet de hele weg laten afleggen. Bijbelstudie wordt in de Misjna een viertraps oefening genoemd. Zij duiden het aan met de acroniem Pardes, dat ook het woord is voor Paradijs. De vier Hebreeuwse letters van het woord Pardes zijn Pé, Resh, Daleth en Samech. Pé staat voor perash, de letterlijke betekenis van de tekst. Resh voor remez of hint, een moralistische verwijzing. Daleth gaat een verdiepen dieper naar Drash, of symbolische duiding. De allerdiepste laag, Samech, heet Sod, of geheim. Dit is een mystieke betekenis die alleen aan ingewijden bekendgemaakt kan worden. Ik geloof dat Samech hetzelfde woord is als Semach. Maar dat terzijde.

Semach en Villanueva maken het meeste werk van moralistische en symbolische interpretaties. In de geest van hun spel met betekenissen, waag ik mij echter ook aan een mystieke verklaring van hun project, die ook seksueel is. Deze is op de naam van het project gebaseerd, Full Moon. In de Joodse mystiek, is de maan het symbool van een vrouwelijke dimensie van de Godheid, de Shechina, de Inwoning. Dit is het deel van God dat de aarde bewoont. In de Joodse Kabbala wordt zij is het enige onvolmaakte deel van God beschouwd. Dit is op zichzelf een moeilijk begrip en wordt niet gauw aan schoolkinderen toevertrouwd.
Het wassen en het afnemen van de maand weerspiegelt de golven van aan- en afwezigheid van de Shechina. Ook wordt het met de maandelijkse gesteldheden van de vrouw in verband gebracht. De volle maan, de titel van het kunstwerk dat vandaag ten doop wordt gehouden, is het moment van de grootste aanwezigheid van de Shechina. Het is de tijd van het meest perfect mogelijk verband tussen God en mens, tussen hemel en aarde. Dit beeld wordt in de Kabbala doorgevoerd tot andere en soms zeer heftige metaforen voor de liefde van God voor Israël. Naast metaforen worden soms ook zeer gedurfde mystieke praktijken op na gehouden, waarover Rabbi Grossman volgens mij ook niets wist. Semach en Villanueva weten meer. Zij vertellen niet alles. Maar vandaag bieden zij aan Saenredam Eiland en aan Barendrecht en aan Rotterdam en aan Europa een kunstwerk dat net als het werk van Saenredam en van Lucien den Arend ook op zijn manier een eenheid uitdrukt via de kunst tussen de krachten boven en beneden, binnen en buiten. Ik wens u allen geluk met Full Moon.''

Gary Schwartz

from the Schwartzlist:

www.garyschwartzarthistorian.nl
environmental and landscape works
back

the above text is presented here with the permission of Gary Schwartz

search this site

3D anaglyph photographs of my sculpture

works©author: Lucien den Arend
© 1998/present denarend.com Google
this site was developed by DutchDeltaDesign
Penttilä
Seppäläntie 860  51200 Kangasniemi Finland
telephone +358 (0)44 264 12 12

HOME
new on this site
vantablack

use my translucent backgrounds of different opacity and color