texts

De gedachten achter Land Art
Een onderzoek naar de communicatie van Land Art
door Anne Marie van der Weide

Voorwoord

"Dit verslag is het eindresultaat van mijn studie naar hoe de Landschapskunstenaar zijn visie probeert over te brengen naar de mens. Hierbij is de manier van werken, de doelstelling van de kunstenaar en de beleving vergeleken met de werkwijze en beleving van de landschapsarchitectuur. Dit onderzoek is gedaan in het kader van de studie Landscape Architecture and Planning aan de Universiteit Wageningen.

Door dit onderzoek is mijn inzicht in de landschapsarchitectuur en de landschapskunst vergroot. Ook zijn er een aantal vragen opgerezen als: Wat is de rol van de kunstenaar in de maatschappij? Wat is de taak van de landschapsarchitect in deze samenleving? Tot in hoeverre dringt landschapskunst tot ons door? Het zijn vragen waar geen direct antwoord op te geven valt. Verder onderzoek is nodig om een goed overzicht te verkrijgen over deze vragen, zowel binnen de landschapsarchitectuur, als aanverwante disciplines die direct of indirect bij de landschapsarchitectuur betrokken zijn. De taken en middelen van de landschapsarchitect worden op deze wijze duidelijker. Een doorgaande discussie over de beleving van landschapsarchitectuur kan hierbij een bijdrage leveren. Ik hoop met dit onderzoek een stukje bij te dragen aan de bestaande discussies over het ontwikkelen van nieuwe methodes in de landschapsarchitectuur en dat er misschien een nieuwe discussie ontstaat over de rol van landschapskunst in het landschap.

Tot slot wil ik graag alle mensen bedanken die mij geholpen hebben bij de totstandkoming van deze scriptie. Ik bedank mijn begeleider Jaap Lengkeek voor de hulp bij het opzetten van het onderzoek en het meedenken tijdens het onderzoeksproces, de kunstenaars Rob ten Berge, Piet Slegers, Antoon Versteegde, Dirk Hakze, Dick Lubbersen en Lucien den Arend voor het delen van hun ervaringen met Land Art, mijn vriend Thijs voor het nakijken van de teksten en verder allen die mij advies heeft gegeven op allerlei gebied.

Ontwikkelingen in de kunst, zoals het ontstaan van Land Art, lijken op het eerste gezicht misschien niet zo belangrijk, maar kunnen van grote betekenis zijn voor verdere ontwikkelingen in de landschaps- architectuur. "De landschapsarchitect en de landschapskunstenaar werken op hetzelfde terrein, met eenzelfde problematiek, alleen vanuit een andere achtergrond." (McDonough, 1983:16) De manier waarop kunstenaars in de Land Art hun ideologieën aan de mens kunnen brengen, kan een grote inspiratiebron vormen voor vele landschapsarchitecten. Uiteindelijk kan Land Art misschien leiden tot een betere sociale en maatschappelijke betrokkenheid in de landschapsarchitectuur.

Dit onderzoek heeft zich toegespitst op welke middelen landschapskunstenaars gebruiken om met het kunstwerk hun filosofische gedachten te communiceren aan de sociale omgeving.
Aan de hand van een probleemstelling, weergegeven in een schema, zijn er een aantal te onderzoeken gebieden geformuleerd. Vervolgens zijn deze door middel van interviews met verschillende beeldend kunstenaars en landschapskunstenaars, literatuuronderzoek en onderzoek naar Land Art kunstwerken in Nederland, antwoorden geformuleerd op de vraagstellingen verkregen uit de probleemstelling. Rond de jaren zestig ontstaat er in Amerika een typische drang naar een totaal andere wijze van kunstpresentatie. Kunstenaars uit het minimalisme en uit de conceptuele kunst beginnen met het zoeken naar een nieuwe realiteit door nieuwe vormen van sculptuur. De perceptie van de beschouwer met betrekking tot ruimte en tijd speelden een belangrijke rol in het functioneren van het kunstwerk. Hiermee wilden de Land Art-kunstenaars de mens een sterkere geografische verbondenheid geven met het landschap.

De tegenwoordige landschapskunst legt het accent op de sociale en/of culturele context van de locatie. De kunstenaar wil met zijn kunstwerk een bepaalde bewustwording creëren. De sociale bewustwording kan betrekking hebben op het eigen innerlijk, het bestaan van de mens of het menselijke achter ons te laten en het spirituele op te zoeken. De culturele bewustwording berust vaak op het "cultureel opvoeden " van de mens. Het kunstwerk probeert de aandacht te vestigen op de omgeving, de historie of culturele aspecten. Om deze bepaalde bewustwording op te roepen wordt in de werkwijze af gegaan op eigen intuïtie. Door eigen gevoel geleidt worden aangrijpende, fascinerende of prikkelende elementen in de omgeving of in de geschiedenis van de omgeving opgepakt voor het ontwikkelen van ideeën. Vervolgens wordt er bij de conceptontwikkeling gezocht naar een vertaalslag van concreet naar een abstractie in symbolen en metaforen. Deze symbolen, zoals de punt, de lijn, de cirkel, de spiraal, het labyrint en de piramide, wekken bij de mens een bepaalde emotie op.

Het symboliseren van de filosofische gedachte gaat voor veel land- schapskunstenaars nauw samen met spiritualiteit. Ruimte en tijd zijn hierin de twee belangrijkste elementen die vaak in symbolen terugkeren in het kunstwerk. In tegenstelling tot de landschapsarchitectuur is esthetiek veel minder van belang. Het gaat in eerste instantie om gevoelens op te roepen.
Bij de uitwerking van het kunstwerk wordt gebruik gemaakt van natuurlijke materialen, vaak afkomstig uit de omgeving. IJzer en metaal zijn uitzonderingen op deze regel, maar door natuurlijke processen zoals oxidatie en corrosie krijgen de materialen in de loop van de tijd een natuurlijk uiterlijk. Door het gebruik van materialen afkomstig uit de natuur, is het kunstwerk één met zijn omgeving.

Andere elementen die voor inpassing in het landschap zorgen is de relatie tussen natuur en cultuur. Dit wordt geuit in bijvoorbeeld het benadrukken van het contrast tussen natuur en cultuur of het verbeelden van menselijke activiteiten met natuurlijk materiaal. Andere elementen zijn;het gebruik maken van natuurlijke processen (het kunstwerk is onderhevig aan tijd), juiste verhoudingen zodat er een balans ontstaat tussen kunstwerk en omgeving en het omringende landschap bij het kunstwerk betrekken door het een deel van het kunstwerk te laten zijn.
Om landschapskunst te voelen en te begrijpen hoeft men niet eerder met kunst in aanraking te zijn geweest. De kunstwerken zijn gemaakt voor iedereen en ook beleefbaar voor iedereen. Of de doelstelling exact begrepen wordt, maakt voor veel kunstenaars niet uit. Belangrijk is dat men een emotionele reactie heeft op het kunstwerk, positief of negatief.

In hoeverre het mogelijk is om methodes en principes uit de Landschapskunst toe te passen in de landschapsarchitectuur, blijft de vraag. Ook zal de toepasbaarheid afhankelijk zijn van schaal en doel. Zo kan ik mij voorstellen dat een parkontwerp uiterst geschikt zou zijn voor het werken met geometrische driedimensionale vormen."